Wél goed om het Skal-systeem nog eens tegen het licht te houden
Misstanden in de bio-sector blijken vooral misverstanden
Op 7 mei jl. presenteert RTL Nieuws een voor de bio-sector pijnlijk bericht. De tv-zender heeft circa 1500 inspectierapporten van toezichthouder Skal Biocontrole nageplozen en concludeert: “In winkels worden honderden producten onterecht verkocht met een biologisch label. Het gaat om producten van meer dan 200 boeren die zich niet aan de regels houden op het gebied van dierenwelzijn, medicijngebruik en milieu.” In een ander artikel worden 4 dossiers uitgelicht waarin Skal rapporteert over respectievelijk onterecht als biologisch gelabeld vlees, vervuilde koeien, hongerlijdende varkens en vastgebonden koeien.
“Ook bij het telen van groente en fruit worden regels overtreden”, stelt RTL Nieuws verder. “Zo gebruiken zo'n twintig boeren kunstmest en meststoffen die niet zijn toegestaan. Ook worden gewassen soms ingezaaid met middelen die ze niet mogen gebruiken. Daarnaast blijkt een deel van de boeren hun groente en fruit te bespuiten met gewasbeschermingsmiddelen die niet zijn toegestaan in de biologische sector.”
“Misschien moeten we sneller rode kaarten gaan geven.”
Opmerkelijk coulant is volgens het bericht het optreden van Skal dat “bedrijven vaak laat wegkomen met overtredingen. Skal zegt het biologische certificaat van een bedrijf te kunnen afpakken wanneer er herhaalde overtredingen plaatsvinden. Toch blijkt uit ons onderzoek dat meerdere bedrijven bijna een jaar lang wegkomen met dezelfde overtreding en al die tijd hun producten mogen verkopen als biologisch.”
Skal-directeur Nicolette Klijn, door RTL netjes om een reactie gevraagd, wijst erop dat niet voldoen aan alle eisen niet meteen betekent dat het bio-certificaat wordt ingetrokken. Ze trekt een vergelijking met het schoolrapport: “(D)aar mogen af en toe onvoldoendes tussen zitten en dan ga je nog steeds over."
In de eerste reacties loopt de politiek harder van stapel. Kamerleden maken gewag van “voedselfraude” en “dat er gesjoemeld wordt met biologisch produceren”. Minister Schouten van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit laat weten er al eerder op aangedrongen te hebben dat “de sanctiemogelijkheden beter moeten worden benut. Skal pakt dit op.”
Bionext komt dezelfde dag met een eigen analyse van de 207 dossiers die volgens RTL Nieuws niet in de haak zouden zijn. Bionext stelt vast dat het gaat om “64 Fipronil-dossiers (...) die allemaal zijn afgehandeld, hersteld of bestraft. De eieren van deze bedrijven zijn destijds (...) uit de markt gehaald.” Verder dat het in “bijna een derde van de gevallen (...) om een administratieve fout gaat, zoals een ontbrekende bon of het niet kunnen aantonen dat iets biologisch is.” Bij een andere groot gedeelte van de dossiers is sprake van “input vanuit de gangbare sector” en “een deel hiervan zijn beginnersfouten, die allemaal hersteld zijn.” Bij de resterende 40 dossiers, constateert Bionext, is dierenwelzijn in het spel “waarbij het onder meer gevallen betreft over het hekwerk en de beplanting die niet goed is. Ongeveer de helft van deze gevallen (...) betreft dierenleed, waarbij het gaat om te weinig strooisel of een te hoge bezettingsgraad.” Het percentage serieuze afwijkingen blijft dus beperkt tot 1% (20 op een totaal van 2.010 bio-landbouwbedrijven).
Skal laat in een eigen persbericht nog eens weten: “Het beeld dat RTL schetst is op meerdere punten onjuist en onvolledig. De producten van bedrijven waar afwijkingen zijn geconstateerd zijn nog steeds biologisch conform de bio-certificering op basis van de bio-regelgeving.” Maar de toezichthouder zegt ook bereid te zijn “een dialoog over de zwaarte van onze sancties” aan te gaan. “Misschien moeten we sneller rode kaarten gaan geven.”
Al met al valt te constateren dat RTL Nieuws zich sterk door misverstanden heeft laten leiden. Kun je spreken van een storm in een glas water? Kan de sector weer overgaan tot de orde van de dag? In interviews met vijf mensen uit de bio-sector proberen we uit te vinden wat er is blijven hangen van deze ophef. En wat daarmee eventueel gedaan moet worden. Een conclusie valt al zonder meer te trekken. Bio groeit hard, wordt steeds bekender en normaler, en zal daarom vaker onder een vergrootglas liggen.
“Bio zal vaker onder een vergrootglas liggen.”
Bavo van den Idsert, (scheidend) directeur van ketenorganisatie Bionext.
“Skal moet vooral slimmer worden”
Hoe groot is de imagoschade?
“Je zit natuurlijk niet op zulke berichtgeving te wachten, maar ik denk dat het met de schade erg meevalt. Feitelijk is dezelfde avond door het NOS Journaal al goed op de onjuiste voorstelling van zaken gereageerd. Ook op nieuwssites verscheen in de loop van de dag steeds meer het genuanceerde verhaal. De volgende dag ook in de kranten, NRC en de Volkskrant met name. De analyse en interpretatie van Bionext op basis van dezelfde Skal-rapporten is in belangrijke mate door de media overgenomen. Het komt erop neer dat bij circa 20 dossiers sprake is van serieuze misstanden. Skal heeft in die gevallen ook opgetreden. Laat gezegd zijn dat iedere zaak er één teveel is, maar over die 207 dossiers heeft RTL duidelijk verkeerde conclusies getrokken, namelijk dat deze 207 bedrijven ten onrechte het biologisch keurmerk behouden hebben. Een totaal verkeerde voorstelling van zaken en dus verkeerde journalistiek.”
Kun je ook iets goeds uit de kritiek halen?
“Het is goed dat er vreemde ogen naar de bio-sector hebben gekeken, ook al hebben die ogen moeite gehad om de feiten juist te interpreteren. Je zou kunnen zeggen dat RTL het publiek een beetje heeft voorgelicht over wat er bij bio-landbouw komt kijken en verkeerd heeft voorgelicht dat er niet gehandhaafd wordt. De wetgeving voor biologisch is complex en binnen de sector hoor je vaak de klacht dat Skal op alle slakken zout legt. Dat is de ene kant. Tegelijk vind ik wel dat het beperkte aantal serieuze misstanden, met name op het terrein van dierenwelzijn en onjuist middelengebruik, hard moeten worden aangepakt. Dat betekent in de regel een korte doorlooptijd voor herstelmogelijkheden.”
Is dit het moment om te stoppen met gangbare input?
“Daarvoor bestaat inmiddels een duidelijke, objectieve reden: de aangetoonde insleep van middelenresiduen. Moeilijkheid tot nu toe is geweest dat de EU-wetgeving het toestaat. Binnen de sector is er nu duidelijk draagvlak ontstaan om af te komen van de gangbare inputs. Ik verwacht dat we dat collectief voor elkaar krijgen, analoog aan het Convenant Robuuste Aardappelrassen, waarmee we op weg zijn om het kopergebruik volledig uit te bannen vanaf volgend jaar. Diverse deelsectoren hebben private plusnormen ontwikkeld en die worden gekoppeld aan het EKO-keurmerk. De borging daarvan via controles start dit jaar voor de zuivel, de varkenshouderij, de akkerbouw en vollegrondsgroenten.”
Moet Skal strenger worden?
“Vooral slimmer, zou ik zeggen. De biologische sector is de best gecontroleerde landbouw- en voedingssector. Alle bedrijven worden jaarlijks gecontroleerd en regelmatig nog een tweede of derde keer. Meer controles is de oplossing niet. Wat wel helpt is een slimmer systeem voor data-registratie, big data. Daarmee kunnen veel administratieve fouten voorkomen worden. Verder: controleer risicogericht op de wezenlijke aspecten, zoals dierenwelzijn, en wees daarop strenger. Trek eerder de rode kaart, zoals Skal het zelf noemt. Skal kent alle bedrijven en weet snel genoeg waar de schoen wringt. Ook in de omschakelperiode moet aan bedrijven extra aandacht besteed worden, niet alleen via controles, maar vooral via voorlichting. Met het oog op de sterke instroom van nieuwe bio-bedrijven bepleiten wij een betere voorbereiding en opleiding via onze Bio Academy.”
Kees Water, Ekopart, adviseur bio-melkveehouders en omschakelaars.
“Noem administratieve fouten geen afwijking op de regels”
Hoe kijk je naar wat zich heeft afgespeeld?
“Ik ben in de week van deze berichten op bezoek geweest bij omschakelaars, bio-bedrijven en een provinciale bijeenkomst, maar er is nauwelijks over gesproken. De voorbeelden van misstanden die RTL liet zien, waren ook niet indrukwekkend. Zaken waar dierenwelzijn in het geding is, zijn ook niet specifiek gerelateerd aan bio-wetgeving. Als een boer zijn varkens geen eten geeft of zijn koeien laat vervuilen, is dat in strijd met algemene regels van dierenwelzijn. Bedenk bovendien dat er dan in negen van de tien gevallen een sociaal probleem achter zit.”
Heeft de sector goed gereageerd?
“Skal had zich wat assertiever mogen opstellen. Door aan te kondigen sneller de rode kaart te gaan trekken, wek je de indruk dat je het niet goed hebt gedaan. Men had beter kunnen zeggen: We gaan onze aanpak evalueren en op basis daarvan zullen we zo nodig dingen veranderen. Wat mij betreft is dat nog maar de vraag.”
“Voor een studiegroep van bio-boeren in Friesland hadden we een half jaar geleden iemand van Skal te gast. Door de boeren werd naar voren gebracht om een andere benaming te geven aan een administratieve tekortkoming zoals een ontbrekende afleverbon of een leverancier met wel of geen certificaat. Noem het geen afwijking op de regelgeving maar bijvoorbeeld een onvolkomenheid. Dan worden de echte misstanden duidelijker onderscheiden.”
Zijn de regels duidelijk genoeg?
“Lang geleden ben ik betrokken geweest bij het opstellen van de Richtlijnen ecologische landbouw. Op basis daarvan zijn later controleerbare voorschriften opgesteld voor Stichting Ekomerk Controle, de voorloper van Skal. Punt blijft altijd dat wat in de praktijk gebeurt nooit volledig door een regel wordt afgedekt. Het is een jarenlange zoektocht om de hiaten op te vullen. Ook nu zijn er nog hiaten in wat wel mag maar waarvan we vinden dat het eigenlijk niet past bij biologisch. Bijvoorbeeld preventief antibioticagebruik bij de droogstand van melkvee. EU-wetgeving heeft hier geen duidelijke grenzen voor. Een goede interpretatie is gewenst. Natuurweide heeft hier aanvullende regels voor geformuleerd, welke door de bio-zuivelindustrie is omarmd. Hetzelfde geldt voor de weidegang. Hierdoor ontstaat nu de vreemde situatie dat er bij de bio-boeren, naast Skal een tweede controletraject wordt opgestart. Dat moeten we niet willen.”
Geen strengere controle kortom?
“Veel strenger niet, nee. Het duurt twee jaar voor een bedrijf zich biologisch mag noemen. Dan is er controle geweest op het land, het vee en het medicijngebruik. Dat is best een intensief traject waardoor Skal die bedrijven goed in beeld heeft. Waar ik wel aan denk is dat door de groei van de bio-sector meer controleurs nodig zijn. Laat dan de jonge controleurs bedrijven bezoeken waar op voorhand niets bijzonders mee is en zet de ervaren controleurs op de kritische gevallen.”
Sicco Hylkema, biologisch melkveehouder in Friesland, in oktober 2017 omgeschakeld. Bedrijf: 125 melkkoeien en 80 stuks jongvee op 95 ha grasland.
“Wij hebben niets te verbergen”
Wat heb je aan reacties opgevangen?
“Wij hebben een melktap waar mensen uit de omgeving en recreanten voor 1 euro inworp een liter rauwe melk kunnen tappen. Van onze vaste klanten heb ik geen negatieve reacties gekregen. Ze staken me juist een hart onder de riem. De berichtgeving van RTL vind ik misselijkmakend. Journalisten springen graag bovenop allerhande pietluttige dingen en blazen die enorm op. Kijk, mensen die door de mazen van de wet willen glippen, heb je overal en zal je altijd houden. Maar daar moet je niet een hele sector op afrekenen.”
Is Skal streng genoeg?
“Mijn bedrijf is biologisch sinds oktober 2017. In mijn ervaring gaat Skal heel goed te werk. De jaarlijkse controle is echt intensief. En terecht. We moeten onderscheidend zijn. Naast de jaarlijkse boekencontrole kun je een flitscontrole krijgen. Dat vind ik prima. Vrijwel alle registraties heb ik digitaal, zoals het medicijngebruik van de koeien. Ik heb geen geheimen.”
Waar moeten we aan denken bij administratieve fouten?
“Een voorbeeld. Wij laten van onze klaver eiwitbrokjes maken. Zoveel ton klaver gaat naar de drogerij en zoveel ton brokjes komt terug. Dat moet je precies noteren, met het bonnetje van de drogerij erbij. Tja, en bonnetjes willen wel eens weg raken... Dan moet je zoeken en het desnoods opnieuw opvragen, dat is ook helemaal geen probleem. Administratieve zaken moeten in orde zijn, dat vind ik niet verkeerd, maar het zijn pietluttigheden vergeleken met verwaarloosde beesten. Dan heb je het over de echte misstanden. Of neem misschien een bio-boer die vloeibare kunstmest aanvoert. Zulke cowboys zullen er best zijn. Terecht als ze die hard aanpakken. Kijk, die RTL-journalisten weten niet hoe het werkelijk toegaat op een boerenbedrijf. Het is aan ons als bio-sector om te laten zien hoe wij echt werken. Wij hebben niets te verbergen. Maar indianenverhalen moeten we de wereld uithelpen.”
Jan Overesch, biologisch gemengd bedrijf met varkenshouderij, akker- en tuinbouw, bontrode zoogkoeien en een boerderijwinkel.
“Flitscontroles zouden wat vaker kunnen”
Heb je veel reacties opgevangen?
“Ik heb wel reacties gekregen maar geen vervelende in de trant van ‘Zie je nou wel, ook daar worden we belazerd.’” Belangrijkste punt voor mij is dat bio een merk is waar we met zijn allen zuinig op moeten zijn. Op elk bedrijf kan wel eens iets misgaan, maar bedrijven die duidelijk niet volgens de regels werken moeten keihard aangepakt worden. Met kunstmest en gif aan de slag gaan is zó tegen de basisprincipes van biologisch, dat kun je geen fout meer noemen. Dat is gewoon de boel bedriegen. Maar dit soort sporadische gevallen moeten ze niet op een hoop gooien met het ontbreken van een certificaat van een leverancier en dergelijke administratieve dingen. Dan worden zaken helemaal uit hun verband getrokken.”
Is er goed gereageerd?
“Bionext en ook Udea hebben het goed gedaan. De reactie van Skal daarentegen vond ik wat zwak. Skal had wel wat harder op de trom mogen slaan dat ze wel degelijk streng controleert. Nu wordt de indruk gewekt alsof ze tekort geschoten is. Als ik kijk naar de Skal-controles op mijn eigen bedrijf kan ik die niet licht noemen. Bij de jaarlijkse boekencontrole wordt alles binnenstebuiten gekeerd. En daarnaast kun je een onaangekondigde flitscontrole krijgen. Het systeem is op zich goed. Wel zouden de flitscontroles wat vaker kunnen.”
Zijn andere dingen die beter kunnen?
“Nu de richtlijnen en de controles zo in het nieuws zijn geweest, is dit wat mij betreft ook het goede moment om te stoppen met het gebruik van gangbare mest en stro. Onlangs is dat rapport verschenen over het inslepen van middelenresidu. En zoals in het Ekoland-artikel terecht werd opgemerkt: de afspraak om te stoppen is jaren geleden al gemaakt. De consument verwacht ook niet anders, denk ik. De principes van biologisch moeten eerder scherper dan slapper. En laat de bio-vakbladen de principes ook uitdragen: herhalen en nog eens herhalen. Vooral ook vanwege de vele omschakelaars.”
Teunis Jacob Slob, biologisch veehouder, oud-voorzitter Natuurweide, de Vereniging van Biologische Melkveehouders. Bedrijf: 120 ossen, 130 melkkoeien en 60 schapen op 200 ha.
“Je kunt het ook naar je toe trekken”
Welke reacties heb je meegekregen?
“Wij hadden de zaterdag erop juist Open Dag vanwege ons 25-jarig bestaan. Bezoekers vragen je natuurlijk wat er precies aan de hand is. En dat wijst maar eens op de noodzaak om transparant te zijn en een open houding naar de samenleving te hebben. Daar hoort bijvoorbeeld ook bij dat je laat zien in welke worsteling we zitten met het gebruik van gangbare mest en stro. Als bio-sector moeten we de consument als partner benaderen en samen bepalen in welke richting we ons willen ontwikkelen.”
Wat is je eigen beeld van de berichtgeving?
“Je kunt er op twee manieren naar kijken. Aan de ene kant kun je constateren dat zaken zijn uitvergroot en uit hun verband getrokken. Je verdedigt je en zet het van je af. Aan de andere kant kun je het ook naar je toe trekken en je eigen problematiek in alle openheid bespreken. Stel je kwetsbaar op en reflecteer op het controlesysteem.
“De vermeende misstanden zijn voor het grootste deel weerlegd. Het is ook goed om erop te wijzen dat sancties redelijk moeten zijn. Als je 5 kilometer te hard rijdt, raak je ook niet meteen je rijbewijs kwijt. Dat zou niemand wenselijk vinden. Tegelijk moeten we ons als sector blijven afvragen wat we wel of niet acceptabel vinden en eerlijk zijn naar elkaar.”
Met het systeem van Skal is niets mis?
“Mijn zorg is het systeem lean and mean te houden, zónder in te boeten op de kwaliteit, transparantie en betrouwbaarheid. We moeten oppassen voor bureaucratische ballast waardoor de controle te veel aversie gaat opwekken. Ik zeg nu niet: meer controles! Laat er nog eens goed naar het huidige systeem gekeken worden. Bediscussieer het en betrek daar de ketenpartijen en de samenleving bij.”
Tekst: Kees Hagendijk